Het belang van een projectmatige benadering van de derde levensfase
VERGRIJZING
Impact
Het is nauwelijks voor te stellen wat de impact van de vergrijzing is voor de samenleving. Denk aan de betaalbaarheid en de bemensing van de zorg. Of wat het betekent voor de sociale cohesie en thema’s als eenzaamheid, veiligheid, mobiliteit? Wat te denken van wonen en woonomgeving? De rijksbouwmeester, Floris Alkemade, heeft bij het inrichten van de prijsvraag WhoCares enkele jaren gelden al aangegeven dat de naoorlogse forenzen wijken totaal ongeschikt voor zo’n grote groep ouderen. Voor nagenoeg alle gemeentes in Nederland ligt er op dat terrein een hele grote uitdaging.
Urgentie
Toch is er relatieve rust rondom het thema van vergrijzing. Het lijkt een beetje op het klimaatprobleem: we zien het aankomen, de tekenen zijn duidelijk, maar er is geen directe urgentie om tot actie te komen. Alhoewel deze urgentie zich langzaam begint aan te dienen. De nijpende tekorten in de zorg bijvoorbeeld, daar kraakt het nu al, ook zonder de pandemie. En nagenoeg iedereen kent al het probleem in de naaste omgeving over huisvesting voor ouderen die door een tijdelijke problematiek even niet zelfstandig kunnen wonen. ‘You ain’t seen nothing yet’, zong Bachman-Turner Overdrive, en dat gaat voor de gevolgen van vergrijzing zeker op.
DE DERDE LEVENSFASE
Het feit dat de derde levensfase zo veel langer gaat worden en dat er steeds meer mensen in vertoeven, biedt ook kansen. Even voor de precieze definitie: de derde levensfase is de fase van de vitale ouderen. Mensen in deze fase worden ook wel jonge ouderen genoemd. Deze start na de werkzame periode en loopt tot aan het moment dat iemand kwetsbaar en afhankelijk wordt. Dat laatste wordt dan de vierde of laatste levensfase genoemd.
Geschenk
In een mooi rapport en blogreeks over de derde levensfase van de Raad van Volksgezondheid en Samenleving wordt deze levensfase: het geschenk van de eeuw genoemd. Bedoeld wordt: een geschenk voor de mensen in deze fase, maar ook voor de samenleving. Er moet nog wel het een en ander worden geregeld om het geschenk op een juiste wijze uit te pakken. Regelgeving rondom bijvoorbeeld werken en niet werken zou kunnen worden aangepast en meer beleidsmatige aandacht voor deze levensfase is ook gewenst. Bovendien moet de burger zelf ook nog gaan beseffen welk geschenk er precies voor hem is. Mevrouw Bussemaker, de voorzitter van deze raad, vatte de strekking van het rapport als volgt samen: “Wanneer het handelingsperspectief in de derde levensfase wordt verruimd, heeft iedereen daar baat bij. En daarmee de samenleving als geheel.”
Betekenis
De betekenis van de jonge, vitale ouderen is tweeërlei. Enerzijds vormen zij een maatschappelijk potentieel om de gevolgen van de vergrijzing, hun eigen vergrijzing, het hoofd te bieden. Zij kunnen zich letterlijk in zetten bijvoorbeeld als vrijwilliger of als mantelzorger of in het kader van mobiliteit of veiligheid. Anderzijds zijn zij zelf de spreekwoordelijke kraan die de samenleving later aan het dweilen gaat zetten. Nagenoeg alle mensen in de derde levensfase komen namelijk geleidelijk aan in de vierde terecht en worden kwetsbaar en afhankelijk. Hoe dat precies gaat gebeuren wordt deels bepaald door het lot, maar voor een groot deel is het ook afhankelijk van de keuzes die zij maken of juist niet maken in de derde levensfase. In Spanje hebben ze daar ooit een spreuk voor bedacht: ‘Wie prettig oud wil worden, begint op tijd’. (Zie boek) Maar de meeste jonge ouderen die nog actief en vitaal zijn, stellen dat ‘op tijd beginnen’ graag uit en hanteren het motto: ‘We zien wel waar het schip strandt’. En de kleine groep die zich bewuster met de toekomst wil bezighouden, zit met de vraag: ‘Ok, op tijd beginnen, maar waarmee dan?’
Aandachtsgebieden
Daar is inmiddels steeds meer over bekend. Er is een 9-tal aandachtsgebieden te benoemen die van belang zijn en waar men in de derde levensfase actief in kan zijn. Het is zinvol om deze doelgroep daarover te informeren en daarin te inspireren, verbinden en te prikkelen. Dat kan later veel persoonlijke ellende en verdriet besparen, het is bijzonder leuk is om daar (samen) mee bezig te zijn en het beidt de samenleving als geheel ook kansen.
HETE BRIJ
Een doelgerichte en structurele benadering van de burger in de derde levensfase, heeft momenteel nog iets ongemakkelijks. Ze worden veel gevraagd als vrijwilliger, maar dat heeft niet zo veel te maken met het prikkelen tot een bewust inrichting van deze levensfase met als doel: zelfregie en een goede voorbereiding. Dat ongemakkelijke lijkt een beetje op het ‘om de hete brij heen draait’ en daar eigenlijk ook wel genoegen mee nemen. Dat geldt voor alle betrokken partijen, ieder vanuit hun eigen perspectief.
Perspectieven
Gemeentes en andere overheden besteden de middelen liever aan de kwetsbare mensen die een concreet probleem hebben, dan aan preventie. Liever een brandweerwagen dan voor iedereen een brandmelder. Stel je voor: het gaat mis in de ondersteuning van de mensen in de laatste, de vierde levensfase en het geld blijkt besteed aan een doelgroep die geen probleem heeft en lekker van het pensioen aan het genieten is. Dat zou een politieke doodzonde zijn.
De uitvoerende instanties, zorg, welzijn en wonen, hebben veel moeite met het bereiken van de doelgroep. Logisch, want vanuit een zorggedachte bereik je geen mensen zonder zorgen. “Hoezo zorg? Dan moet je bij mijn moeder zijn.” “Waarom anders wonen, het gaat prima zo!” Deze instellingen zoeken in eerste instantie naar een behoefte, probleem of wens waar zij invulling aan kunnen geven. Hier geldt de bekende uitspraak dat als Steve Jobs een behoefteonderzoek had gedaan naar de smartphone, we nu nog met de Nokia 3310 rond zouden lopen.
En de burger zelf loopt ook niet voorop. Die is in de derde levensfase eindelijk af van allerlei bemoeienis en verplichtingen. Die wil lekker genieten van de oude dag. Die ziet wel waar het schip gaat stranden. Die denkt liever niet aan later. Bij hen moet het besef nog doordringen dat het inmiddels een lange levensfase is waarbij een beetje uitdrijven niet meer opgaat als invulling.
WAT TE DOEN?
De Babyboom- en X-generatie zullen de uitdaging uiteindelijk zeker gaan oppakken. Over een aantal jaren zal de derde levensfase een totaal ander karakter hebben dan nu. Men zal op tijd keuzes maken over bijvoorbeeld wonen, veiligheid en mobiliteit en veel bewuster met voeding en leefstijl omgaan. Sociale netwerken zullen beter en veel bewuster worden onderhouden en gemaakt. Er zullen serieuze activiteiten worden ingezet om te participeren in de maatschappij en men gaat zich heel bewust voorbereiden op later.
Vraag
De vraag is echter: hoe lang zal dat gaan duren voor het zover is? En vooral: hoe kunnen we deze beweging versnellen en wie gaat er mee aan de slag? Het antwoord op de laatste vraag is dat dit zou kunnen door op buurtniveau de mensen uit de derde levensfase gericht te benaderen en hen planmatig en structureel informatie, inspiratie en verbinding aan te bieden.
Lokaal
Deze lokale benadering heeft de voorkeur, omdat een Postbus 51-achtige benadering van de jonge ouderen zal afglijden als water op een vette huid. Een persoonlijke en passende benadering is belangrijk. Bovendien is verbinding uitsluitend lokaal aan de orde. Uiteraard is het bij de uitvoering van belang om aan te sluiten bij wat er gebeurt en er gebeurt er al ontzettend veel. Helaas is het vaak fragmentarisch en hangt het meestal samen met een kleine groep enthousiaste mensen die zich heel direct richten op één specifiek thema, zoals energie of wonen of veiligheid.
Continuïteit
Voor het welslagen van een dergelijk wijk- of buurtproject is continuïteit van groot belang. Een eenmalige actie zal uiteindelijk weinig effect hebben. Bovendien is de doelgroep ook erg gevarieerd en vraagt elke subgroep een andere passende aanpak. Daar komt nog bij dat er het een dynamische doelgroep is, er komen elke dag nieuwe mensen bij en er verdwijnen ook elke dag aan de achterkant mensen naar de vierde levensfase. Die noodzakelijke continuïteit verreist een brede aanpak en goede structuur en dat betekent een specifieke opdrachtgeverschap.
Stakeholders
Een geschikte benadering lijkt die van een stakeholders-projectopzet. Wellicht in de aanvang tijdrovend, maar in de tijd geeft een dergelijke aanpak impliciet de garantie voor continuïteit, immers echte stakeholders hebben belang bij een actieve groep jonge ouderen in een buurt en zullen dus daar ook energie in blijven steken. Deze groep stakeholders zijn dan de opdrachtgevers van de uitvoerenden en zullen voortdurend vragen om nieuwe plannen en activiteiten en om rapportages van de voorgaande of lopende acties. Zij kunnen middelen, netwerk en mensen ter beschikking stellen voor de continuïteit en zij doen dat graag, want ze hebben daar belang bij.
Coaches
De praktische uitvoering zou dan kunnen liggen bij coaches die getraind zijn in een planmatige benadering van de doelgroep. Een eenduidigheid en professionaliteit is bij de uitvoering van groot belang, omdat de stakeholders uiteraard wel op zoek zijn naar effect. Daarbij slaat professionaliteit vooral op de werkwijze en expertise en niet of het wel of niet betaald werk is. De coaches kunnen uit verschillende geledingen komen en in het project samenwerken met eenzelfde expertise en basistraining. Mensen uit de derde levensfase spelen hierin uiteraard zelf een belangrijke rol, mogelijk in samenwerking met andere professionals.
Opzet
Na een introductie in de wijk of buurt, zal er eerst een onderzoek moeten plaatsvinden naar de naar status quo. Wat wordt er allemaal al gedaan, wie is er actief in de richting van jonge ouderen, welke aandachtsgebieden worden er geraakt in de activiteiten, wat is de kwaliteit en continuïteit van de activiteiten en wie kunnen de mogelijke stakeholders zijn. Dat zijn vragen die worden onderzocht. In de vorm van een projectgroep kan vervolgens het opdrachtgeverschap worden ingericht. De coaches worden getraind om planmatig aan de slag te gaan in de wijk of buurt. Periodiek zullen zij rapporteren aan de projectgroep en zo een cyclus van plannen maken> uitvoeren> evalueren continueren.
TOT SLOT
Op deze wijze wordt op een hele praktische manier een vorm van preventie in het sociale domein gericht op de vergrijzing van de samenleving ingezet. Als het lukt om meer mensen in de derde levensfase tot actie te prikkelen, dan kan het maatschappelijk potentieel dat deze groep heeft worden benut en zal een betere voorbereiding voor later ook veel problemen in de vierde levensfase voorkomen.
Margaret Mead, een Amerikaanse pionier in de culturele antropologie heeft ooit gezegd: Never doubt that a small group of thoughtfull committed citizens can change the world: indeed it’s the only thing that ever has.
De groep jonge ouderen die er aan komt heeft al veel veranderingen in de wereld te weeg gebracht en doorgemaakt. Zij zullen ook in de vergijzing en de gevolgen daarvan voor de samenleving een belangrijke rol spelen en als het lukt om ze daartoe aan te zetten, hoeven we daar niet lang op te wachten.
Januari 2021
Martin van Arendonk
Bert van de Wijdeven
